Η σιωπή ως το «άλλο» της ποίησης

«Λέξεις κινούνται, μουσική Στον χρόνο μόνο· μα εκείνο που
είναι ζωντανό Δύναται μόνο να πεθάνει. Λέξεις μετά τον λόγο φθάνουν Στην σιωπή.
Μόνο δια της μορφής, το σχέδιο, Λέξεις ή μουσική μπορεί να φθάσουν Την ακινησία
όπως ένα κινέζικο πιθάρι ακίνητο Κινείται συνεχώς μες στην ακινησία του».
(Τόμας Έλιοτ, ‘Τέσσερα Κουαρτέτα’
)

Στα ‘Τέσσερα Κουαρτέτα’ ο σπουδαίος Αμερικανός ποιητής Τόμας
Έλιοτ «κωδικοποιεί» την έννοια του χρόνου. Έτσι, η ίδια η «χωροχρονική»
διάσταση εγγράφεται στα θεμελιώδη εκείνα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν την
ποιητική του γραφή. Ο χρόνος που «κυλάει», διαυγής και κρυστάλλινος, «εγγίζει»
το πεδίο της ανθρώπινης πολυπλοκότητας. Κι όμως, ο χρόνος «ρέει» απλά και καθημερινά,
«αθόρυβα», με τρόπο που δεν γίνεται «αντιληπτός».

«Χρόνος παρών και χρόνος παρελθών Ίσως κι οι δυο παρόντες
είναι εις χρόνο μέλλοντα Κι ο μέλλων χρόνος έγκλειστος εις χρόνο παρελθόντα.
Εάν ο χρόνος όλος  ειν’ αιωνίως παρών
Όλος ο χρόνος είναι αλύτρωτος. Ό,τι μπορούμε να ήταν και ό,τι έγινε Μένοντας
μια διαρκής δυνατότης Μονάχα σ’ έναν κόσμο εικασιών. Ό,τι μπορούσε να ήταν και
ό,τι έγινε Στοχεύουν σ ένα τέλος που είναι πάντοτε παρόν. Πατήματα αντηχούν
μέσα στην μνήμη Κάτω στο μονοπάτι που δεν πήραμε Κατά την θύρα που ποτέ μας δεν
ανοίξαμε Προς τον ροδόκηπο. Οι λέξεις μου αντηχούν έτσι στο μυαλό σου. Αλλά για
ποιο σκοπό ταράζοντας την σκόνη σ’ ένα κύπελλο με ροδοπέταλα Δεν ξέρω.
Αντίλαλοι άλλοι Τον κήπο κατοικούν».[1]


 Το ποιητικό πράττειν
του Τόμας Έλιοτ «χαράζει» και προσδίδει «υλικότητα» στον χρόνο, μία «υλικότητα»
που επηρεάζει την ζωή του καθημερινού ανθρώπου. Η στασιμότητα και η ακινησία
δεν αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του χρόνου. Ο χρόνος πάντα «ρέει», και
αυτή την «ροή» αποτυπώνει στα ‘Τέσσερα Κουαρτέτα’ ο ποιητής, ο ποιητής που
«συλλαμβάνει» με έξοχο τρόπο τα «αποτυπώματα» που αφήνει ο χρόνος στη ζωή του
ανθρώπου.[2] Το παρόν της ζωής μας
συγκροτεί το μέλλον, το μέλλον που «εγχαράζεται» ως απόηχος του παρόντος.

«Εάν ο χρόνος όλος ειν’ αιωνίως παρών Όλος ο χρόνος είναι
αλύτρωτος», και τότε η συμβολική όσο και πραγματική λύτρωση, επέρχεται μέσω της
‘καθαρτήριας’ πράξης της ποίησης, της ποίησης που ανάγεται στο όλον  περιλαμβάνοντας κομβικές και «κρισιακές»
στιγμές από την ζωή του ανθρώπου. Θαρρείς με έναν «μαγικό» τρόπο, η ποίηση
ανασυγκροτεί και ανασυνθέτει τις «ρωγμές» που αφήνει πίσω του ο χρόνος, ακριβώς
διότι η ποίηση παραμένει πάντα «νέα» και «ζώσα», έτοιμη να ανταποκριθεί στα
κελεύσματα της εποχής. Και τα κελεύσματα είναι και πολιτικά.

«Πατήματα αντηχούν μέσα στην μνήμη Κάτω στο μονοπάτι που δεν
πήραμε Κατά την θύρα που ποτέ μας δεν ανοίξαμε Προς τον ροδόκηπο», γράφει
ευφυώς ο Τόμας Έλιοτ, «προσεγγίζοντας» τον Γιώργο Σεφέρη, που έγραψε το
περίφημο: ‘πήραμε τη ζωή μας λάθος κι αλλάξαμε ζωή’. Τα ποιήματα μιας
ανολοκλήρωτης ζωής «αντηχούν» μέσα στην μνήμη», στην μνήμη που φωτίζει τις
«γωνίες» της ανθρώπινης ύπαρξης και πράξης. Εδώ ο Έλιοτ μας «αποκαλύπτεται» ως
ποιητής του μνημονικού, του μνημονικού που φέρει τις συνηχήσεις μίας ανολοκλήρωτης
ζωής. Κι όμως, ο ποιητής του μνημονικού, διατηρεί ακέραια την μορφή της
ποιήσεως, την μορφή που φέρει εντός της, διατηρεί  και αποτυπώνει στο χαρτί τον αιωνίως
μετακινούμενο χρόνο, τον χρόνο που αφήνει πίσω του «ίχνη». Ο παρελθών και ο
παρών χρόνος μεταβαίνουν στο μέλλον. Ο βαθιά μνημονικός ποιητής αντανακλά στον
χρόνο και στο είναι.

«Χρόνος και κουδούνι έθαψαν την μέρα, Το σύννεφο το μαύρο
πάει τον ήλιο πέρα Θα στραφεί σε μας· ο ηλίανθος, η κληματίδα Θα κατωφερήσει
γέρνοντας σε μας· κλαδάκι και ψαλίδα Νυχιάζουν και κολλούν; Ψύξη Δάκτυλα του
σμίλακα τυλιγμένα Κάτω, επάνω μας; Αφού της αλκυόνος το πτερό Απεκρίθη φως στο
φως και σιώπησε, το φως είναι ακίνητο Στο ακίνητο σημείο του γυρίζοντος
κόσμου».[3]


Το «ακίνητο» φως του ήλιου «μεταγγίζει» τις ακτίνες του πάνω
στη γη. Ο χρόνος και «το σύννεφο το μαύρο» προσλαμβάνουν την μορφή του θανάτου,
του θανάτου που ‘ανήκει’ στο σύνολο του ποιητικού πράττειν του Τόμας Έλιοτ. Η
μέρα χάνεται, το φως «σκεπάζεται» από την λήθη. Και σε αυτό το φως «απεκρίθη»
το φως της ποίησης που «δάκρυσε» και «σιώπησε».

Ποιο είναι το κάθε φορά εύρος του ανθρώπου; Πως ο άνθρωπος
«νοτίζει» το φως; Ο Έλιοτ μας αποκαλύπτεται «ενεργός» και δυστοπικός, ποιητικός
και «θλιμμένος». Η δική του ποιητική δυστοπία συγκροτείται από το σκοτάδι και
την λήθη. Η ποιητική του εκφορά «προσεγγίζει» το όλον της ζωής του ανθρώπου,
στέκει όρθια, καθώς παρατηρεί τον κόσμο. Δεν θα χρησιμοποιήσουμε την λέξη
απαισιόδοξος, ακριβώς διότι η απαισιοδοξία ως ανθρώπινο συναίσθημα δεν
«συλλαμβάνει» το εύρος της ποιήσεως. «Απεκρίθη φως στο φως και σιώπησε, το φως
είναι ακίνητο Στο ακίνητο σημείο του γυρίζοντος κόσμου».

Σε αυτές τις υπέροχες λέξεις συμπυκνώνεται η ουσία του
ποιητικού πράττειν του Τόμας Έλιοτ. «Στο ακίνητο σημείο του γυρίζοντος κόσμου»
ενυπάρχει η ποίηση και το μακρινό και βαθύ της εύρος. Στη δυστοπική
αρχιτεκτονική που συγκροτεί ο Έλιοτ, η ποίηση νοείται και ορίζεται ως απάντηση
και ως αποδόμηση, ως «καταφύγιο» και ως «σιγουριά». Η ποίηση του Έλιοτ δύναται
να προσδιορίσει ποιοτικά το δικός μας ευρύτερο κρισιακό κοινωνικοπολιτικό  περιβάλλον.

Στο δυστοπικό κόσμο που μας περιβάλλει, η υψηλή ποίηση του
Τόμας Έλιοτ, αυτού του εραστής της ποιητικής τέχνης δεν προσφέρει έτοιμες
απαντήσεις, αλλά τα εργαλεία και το έναυσμα για μία ολική θεώρηση του κόσμου
και του πολιτικού γίγνεσθαι. Ώστε με αυτόν τον τρόπο, ο κατά Έλιοτ «αλύτρωτος
χρόνος», να είναι με το μέρος μας. Το ποιητικό γίγνεσθαι του Έλιοτ δεν φαντάζει
εκ πρώτης όψεως «αγωνιστικό», όμως ως βαθιά ανθρώπινο και γνωσιακό δύναται να
προσφέρει στην ποιοτική αναδιαμόρφωση της ζωής. Με λίγες καίριες λέξεις, ο
Έλιοτ αποδομεί την  πρόσοψη του
εμπορευματοποιημένου πολιτιστικού προϊόντος που μας περιβάλλει. «Μα ο άνθρωπος
αυτός που είναι, θα επισκιάσει Εκείνον που διατείνεται πως είναι».[4]


Αυτές οι λίγες, γεμάτες ουσία, πράξη και νόημα λέξεις, αρκούν
για να αποδομήσουν  το όλο  πλαίσιο της «κρισιακής κανονικότητας». Η
πολιτική πράξη και το ποιητικό εύρος συνυπάρχουν αρμονικά, χαράζοντας τους
δρόμους μίας νέας ζωής. Δεκαοχτώ ημέρες πριν την διεξαγωγή της κρίσιμης και
«κρισιακής» εκλογικής αναμέτρησης, ας στοχαστούμε για τον ρόλο της ποίησης, για
την εγγραφή της στο πεδίο του κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι. Η ποίηση,
πέρα και πάνω από διάφορες νοηματοδοτήσεις είναι πάντα ενεργή, πάντα «λαϊκή».


[1]
Βλ.σχετικά, Έλιοτ Τόμας, ‘Τέσσερα Κουαρτέτα’. ‘BurntNorton’.
‘Άπαντα τα Ποιήματα’. Όγδοη Έκδοση, Ελληνική Μεταγλώττιση-Εισαγωγή: Νικολαΐδης
Αριστοτέλης, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 1984, σελ. 215.

[2]
Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τον πειρασμό της
συσχέτισης του ‘BurntNorton’ με το τραγούδι ‘BloodBrothers’ του
ΒρετανικούmetalσυγκροτήματοςIronMaiden.‘Will we ever know
what the answer to life really is? Can you really tell me what life is? Maybe
all the things that you know that are precious to you Could be swept away by
fate’s own hand’.Ο χρόνος που περιβάλλει
την ζωή «κατηγοριοποιείται» σε κύκλους: παρελθόν, παρόν και μέλλον. Εντός του
ευρύτερου «χωροχρονικού» πεδίου ο άνθρωπος δημιουργεί, παράγει και κινείται
αέναα, ωσάν να είναι μία αδιατάρακτη σταθερά που δεν επηρεάζεται από τις
μεταβολές του «καιρού» και του χρόνου. «Ποιήματα αντηχούν μέσα στην μνήμη»
αβίαστα, όπως ο χρόνος που περιβάλλει τις ζωές. Η απάντηση στο ερώτημα που
θέτουν οι ΙronMaiden, (τι είναι η ζωή;) δίνεται από τον αιώνιο άνθρωπο,
καθώς και από την ποίηση του χρόνου του Τόμας Έλιοτ. Ο αιώνιος χρόνος του Τόμας
Έλιοτ συμφύεται με την «ζωή» των ΙronMaiden, εκεί όπου ποίηση και
τραγούδι συγκροτούν μία ολότητα. Ζωή είναι ο «αλύτρωτος χρόνος» που κυλάει
αβίαστα. Η ποίηση του Τόμας Έλιοτ «κάνει μία βόλτα μέσα στον κήπο της ζωής».

[3]
Βλ.σχετικά, Έλιοτ Τόμας, ‘Τέσσερα Κουαρτέτα…ό.π, σελ. 219.

[4]
Βλ.σχετικά, Έλιοτ Τόμας, ‘Χορικά από τον «Βράχο»…ό.π, σελ.200.